Sylwetki leżajskich Żydów

Pierwsza informacja o Żydach w Leżajsku pochodzi z 1521 roku. Wiadomo, że w 1563 r. mieszkało tu 20 rodzin żydowskich. W 1577 r. ich liczba spadła jednak do 12. W 1635 r. król Władysław IV Waza nadał Żydom leżajskim prawo warzenia oraz szynkowania piwem i miodem. Przywilej ten potwierdził w 1682 r. król Jan III Sobieski. Już wówczas w mieście była ulica Żydowska. W poł. XVIII w. powstał tu kahał, który zarządzał synagogą, łaźnią, szpitalem (przytułkiem dla ubogich), a od końca XVIII w. również cmentarzem.
W 1772 r. osiadł bowiem w Leżajsku cadyk Elimelech ben Eleazar Lipmann zwany później Elimelechem z Leżajska (1717–11.03.1787). 

Przed II wojną światową Leżajsk liczył 5 tysięcy mieszkańców, w tym 3 tysiące Żydów, 1,5 tysiąca Polaków i około 500 Ukraińców. Polacy sprawowali władzę administracyjną, ale Żydzi zawiadywali gospodarką miasta. Handel był w rękach Żydów. Ze względów religijnych musieli mieć swoje koszerne piekarnie, rzeźnie.

W Leżajsku istniały związki zawodowe: szewców, piekarzy, rzeźników, kowali, krawców, kuśnierzy, beczek, stolarzy, zecerów, tkaczy i rymarzy. W Leżajsku istniała fabryka likierów i młyny wodne.

Judaika znajdujące się w zbiorach Muzeum Ziemi Leżajskiej: 

skórzana pieczęć Goldmana Chaima, pucharki kiduszowe, egzemplarz Miszny z 1922r., egzemplarz księgi Menorat Hamaor, spis cytatów z Biblii Hebrajskiej, Talmudu, Targumu i Midraszu, wydanych w Wiedniu w 1892 r., stronice z modlitewników w języku hebrajskim, pergamin z mezuzy, macewy z miejscowego cmentarza żydowskiego. 

Mezuza – zwitek pergaminu z naniesionymi dwoma fragmentami Tory (Księga Powtórzonego Prawa).

 

Astel 

Anfang Alter

Drugi pod względem bogactwa kupiec w Leżajsku. Był prezesem Stowarzyszenia Kupców. W 1939 r. Niemcy wywieźli ze swojego magazynu i magazynu kilka ciężarówek z jednymi z najlepszych tekstyliów. Uczyłem jego syna i córkę w liceum - pisał prof. Józef Depowski. On sam był bardzo utalentowanym człowiekiem. Jego dzieci były bystre i ładne. Pamiętam, że pewnego wtorku, w dzień targowy, podczas jednej z najbardziej ruchliwych godzin w jego sklepie, wszedł żebrak i stanął przygnębiony przy drzwiach. Przez chwilę Anfang udawał, że go nie widzi, pozwolił mu poczekać, a później dał mu pięć groszy. Wtrąciłem się: „Panie Anfang, to wszystko? — Tak — odpowiedział Anfang — gdybym dał mu więcej, sprzeciwiłbym się woli Bożej. Są powody jego ubóstwa. [2].
Właściciel "łokciowych sklepów bławatnych" (ul. Mickiewicza), gdzie za ladami, ze stosami najlepszych nawet bielskich materiałów, można było zawsze spotkać wielu młodych "subiektów", ze skręconymi w korkociąg pejsami. Tutaj każdy mógł coś kupić dla siebie, bo oni umieli zachwalać towar. Pięknie opakowany w firmowy papier zawsze przewiązywali sznurkiem koloru sukienki klientki. [1.]

Auerbach
Właściciel karczmy / restauracji

Berger Arnold
dr Arnold Berger - prawnik. W 1900 roku założył żydowską bibliotekę, która liczyła 4000 książek.

Dr Arnold Berger był genialnym prawnikiem, radnym miejskim, członkiem polskich grup, takich jak grupa szkół podstawowych, strażacy ochotnicy i grupa ćwiczebna „Sokół”. Należał do moich bliskich znajomych w Leżajsku - wspominał prof. Józef Depowski. Był samotnym człowiekiem. Miał dom z dużym, 1- hektarowym ogrodem przy ul. Mickiewicza obok gmachu sądu rejonowego. Ogród był otoczony sosnami i tworzył inne wrażenie w miejscowym klimacie i scenerii. Czego nie było w tym ogrodzie? „Matsnes” miał stałą ekipę robotników, o których zwykł mawiać, że jego ogrodnicy są jego codziennymi gośćmi. Często odwiedzałem jego ogród. Kiedyś znalazłem go odkurzającego chryzantemy odrobiną piórka. Po krótkiej pogawędce wśród kwiecistych dywanów towarzyszył mi w drodze do domu mówiąc: „teraz będę towarzyszył jego profesurze od bezbożnego Bergera aż do posągu św. Jana”. Zawsze miał przyjemne i sprytne poczucie humoru. Zmarł przed II wojną światową na serce i został pochowany w Leżajsku, który tak bardzo kochał i pielęgnował. [2].

Birenbaum Szmuel zwany Cicer
- sędzia sądu rabinackiego, mieszkał w budynku przy ul. Żwirki i Wigury (dawna ul. Wesoła). Przewodniczył bractwu pogrzebowemu, a także dokonywał obrzezań.
Po wojnie, od 1948 roku mieściła się Kuchnia Ludowa, a później również odbywały się zajęcia szkolne.

Elimelech, Rabin Elimelech z Leżajska, syn Elazara Lipmana

(z Encyklopedii hebrajskiej)

Urodził się w latach  - 1717 we wsi pod Tykocinem (woj. podlaskie). Zmarł w latach 5547 - 1787 w Leżajsku). Wg kalendarza żydowskiego (ur. 5477 - zm. 21 adar 5547).

Był twórcą praktycznego chasydyzmu i „cadykizmu”. „Cadyk” był w jego oczach pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem, „przyjacielem Boga”, „Świętym od łona matki, nazywanym synem Świętego Błogosławiony”, bo „poprzez swoje święte uczynki może wszystko uczynić”. (Opisał to w książce „Noam Elimelech”). W czasie jego rezydencji (5535-5547 – 1765-1777) Leżajsk stał się ośrodkiem chasydyzmu w Galicji i Polsce.

Po śmierci Elimelecha duchowe przywództwo przejął jego syn rabin Elazar (zmarł w latach 5566-1806 w Leżajsku). Uporządkował listy ojca i wydał tomy „Noam Elimelech” (wyd. „Noam Elimelech”, Lwów 1788).

Rabbi Elimelech the son of Elazar Lipman of Lizhensk
(Born in 5477 - 1717 in a village near Tiktin. Died in 5547 - 1787 in Lizhensk).
He was one of the Hassidic giants, one of the students of the “Maggid” Rebbe Dov Ber of Mezherich. Rebbe Elimelech and his brother Zushia of Anipoli traveled around from town to town to Poland as if reenacting an exile – for Hassidic purposes, with the intention of “bringing the multitudes back to the source, inspiring people to repent, and purifying the hearts of the children of Israel”. Due to the influence of his brother, Rebbe Elimelech became close to the Maggid Reb Dov, and due to the latter's influence, he became given over to Hassidism.

After the Maggid died, Rebbe Elimelech settled in Lizhensk, which is near Jaroslaw in Galicia. During the time of his residency there (5535-5547 – 1765-1777), Lizhensk became a center of Hassidism in Galicia and Poland. Many stories spread about the piousness and righteousness of Rebbe Elimelech, and thousands streamed to him, not only to learn Torah from his mouth, but also to learn from his character traits. In contrast to what was accepted at that time in Hassidic circles, where they used to worship G-d from joy; Rebbe Elimelech was an ascetic, and at the time that he reached the pinnacle of asceticism he would chastise and smite himself with sharp thorns (as is told by Rabbi Moshe of Koznice in his book “Beor Moshe”, on the Torah portion of Maasey).

According to his students “his greatest desire was to separate from this material world and to stand in the source of holiness” (Rabbi Yisrael of Koznice: “Avodat Yisrael” on the Torah portion of Chayey Sarah), however Rebbe Elimelech instructed his followers to distance themselves from asceticism, “for the strength of the sufferer is weakened by fasting and asceticism, and there is no possibility of reaching wholeness in this manner” (Rabbi Kalonymos of Krakow: “Meor Vashemesh” for the Sabbath of Repentance – the Sabbath between Rosh Hashanah and Yom Kippur).

Rebbe Elimelech was the first founder of practical Hassidism and of “Tzadikism” as a set phenomenon in Hassidism. The “Tzadik” was in his eyes an intermediary between G-d and man, a “friend of G-d”, “Holy from his mother's womb, and called a son of the Holy One Blessed be He” (“Noam Elimelech” on the Torah portions of Mishpatim and Lech Lecha), for “By means of his holy deeds, he can enact everything” (ibid.).

The following Tzadikim numbered among his disciples: the “Chozeh” Rabbi Yaakov Horowitz of Lublin; the Magid Rabbi Yisrael of Koznice; Rabbi Avraham Yehoshua Heschel of Apta; and others. His son Rabbi Elazar, took over form his father (he died in 5566-1806 in Lizhensk). He organized the letters of his father and published the volumes of “Noam Elimelech” (published in Lvov, 5548 – 1788, and later on in many other editions), as well as “Likutei Shoshana” (Lvov 5618 – 1856, at the end of “Noam Elimelech”).

                                               from the Hebrew Encyclopedia

Goldman Chaim

W zbiorach Muzeum Ziemi Leżajskiej znajduje się skórzana pieczęć. 

Greissman
Właściciel karczmy / restauracji

Greenberg

- handel gipsem. 

Gruber Chaja

Prowadziła sklep (ul. Górna 7), w którym bocznym wejściem przez sień, nawet w "szabas' można było kupić najpotrzebniejsze artykuły spożywcze. Obowiązywała tylko dziwna forma sprzedaży. Na ladzie leżały odważone po "funcie" papierowe torebki tzw. "rożki" z różnymi towarami jak: cukier, sól, mąka kluskowa, kasza jaglana itp., a obok, na szklanych spodkach leżał posegregowany bilon. Kupujący sam osobiście musiał wziąć odpowiedni towar i sam dokonać zapłaty wkładając lub wybierając odpowiednie wartości bilonu. Chaja, tylko bacznie obserwowała czy wszystkie operacje kupna wykonane zostały prawidłowo. Na wszystko mieli jakiś sposób. [1].

Guzik

- handel nawozami chemicznymi.

Hammer
Właściciel karczmy / restauracji

Hirschfeld 

- prowadził sprzedaż hurtową lwowskiego likieru i benzyny. 

Hollender 

Miał monopol na hurtową sprzedaż tytoniu, czyli główny dom handlu tytoniem i państwową loterię.

Hollender Zelik

- krawiectwo

Izrael

- właściciel autobusu, który kursował z Rynku przez Żołynię i Łańcut do Rzeszowa, wyłącznie z katolicką obsługą, zawsze pełen pejsato-brodatych pasażerów i słodkiego zapachu cebuli. [1].

Izrael Izydor w 1939 roku stał na czele lokalnego Oddziału Żydowskiego Zrzeszenia Gospodarczego.

Karpf 

- był właścicielem piekarni.

Kűhl Mojżesz i Kűhl Izaak

W kamienicy przy ul. Mickiewicza 3 mieściła się drukarnia Mojżesza Kuhla leżajskiego Żyda ur. w 1870 roku, a później, aż do wybuchu II wojny światowej prowadził drukarnię jego syn Izaak Kuhl. Izaak został zamordowany podczas zagłady Żydów. Drukarnia zajmowała się poligrafią afiszy, kalendarzy, widokówek, ogłoszeń, modlitewników. W drukarni można było kupić gazety, nuty, książki.

Lieberman
- prowadził handel drewnem opałowym i węglem

Nartzisfeld
Właściciel karczmy / restauracji

Potascher
Właściciel karczmy / restauracji

Puderbeitel
Miał sklep żelazny, dobrze prosperujący. Puderbeitel był trzecim po Spatzu i Anfangu Żydem w Leżajsku.

Reichental Leib
Leib Reichental założył w 1928 roku komunistyczną bibliotekę, która liczyła 200 książek.

Rotman Beila
- kiosk Beili Rotman naprzeciwko karczmy Potaschera przy ul. Mickiewicza. Mieściły się w nim artykuły spożywcze, smakołyki, a jego klientami byli głównie nastolatki.

Safir Boruch >> zobacz Boruch Safir

Shenbach - prawnik,

Shindelheim
Właściciel karczmy / restauracji

Sobel, 
Właściciel karczmy / restauracji

Spatz Ischak
Bankier, najbogatszy wśród leżajskich Żydów. Udzielał oprocentowanych pożyczek w dolarach (USA) różnym ludziom, niekoniecznie z Leżajska. [2].

Spatz Kalman

Brat bankiera Ischaka Spatza, był dostawcą żwiru do budowy dróg w powiecie łańcuckim. (Podczas okupacji austriackiej w okresie międzywojennym Leżajsk należał do powiatu łańcuckiego).

Stolbach Wolf

Miał monopol na hurtową sprzedaż alkoholi.

Sztendig Szymon - nauczyciel religii mojżeszowej

Tanzman Gołda
Piekarnia Gołdy Tanzman (ul. Rzeszowska 17), gdzie pieczono zawsze smaczne i chrupiące "kajzerki" z makiem. Mój ojciec nie jadał tych "kajzerek" od czasu kiedy przez otwarte okno w piekarni widział jak kot obsikiwał worek z makiem. [1].

Druga piekarnia był w ręka Karpfa.

Wagner

Szef getta, został oficjalnie zaproszony do niemieckiego Starostwa w Jarosławiu. Następnie został przewieziony do wsi Pełkinie, niedaleko Jarosławia i tam został zastrzelony. Następnego dnia jego żonę Sar Wagner z dziećmi – Heniem i Lonią oraz jej bratową z synem) rozstrzelano w swoim domu w Siedlance (ul. Sanowa 38) w Leżajsku, gdzie również zostali tam pochowani. Dopuścił się tego chuligan Volksdeutscher i Gestapo, Schmidt z Jarosławia, który obecnie mieszka w Szwajcarii. [1]. [2].

Winman Naftal

Prezes Towarzystwa Kredytowego, które działało w Leżajsku od 1895 roku.

Verständig dr - prawnik,

Vohloshitz
Właściciel karczmy / restauracji

Yizrael
Monopol na sprzedaż soli.

Zinn Tobiasz

- handel bydłem i cieląt

Linki:

[1]. Ulas Urbański - Święta Kuczek już nie będzie. Żydzi w Leżajsku

[2.]. Józef Depowski - Żydzi leżajscy

Leżajsk na trasie turystycznej. Kirkut i ohel cadyka Elimelecha z Leżajska

Miałam dzisiaj przyjemność razem z Markiem Ordyczyńskim spędzić czas z grupą turystów ze Stanów Zjednoczonych, którzy podróżując po Świecie zahaczyli o Polskę. Odwiedzili Warszawę, Kraków, Oświęcim, a dzisiaj za miejsce godne odwiedzenia obrali sobie Leżajsk.

Odwiedziliśmy leżajski kirkut i ohel cadyka Elimelecha z Leżajska. Znajdują się tam macewy ustawione wokół ohelu oraz na tyłach kirkutu ustawione, jako lapidarium.

To jedyne ślady zachowane po gminie żydowskiej w Leżajsku zebrane po II wojnie światowej podczas prac związanych z rewitalizacją Rynku w Leżajsku.

W czasie drugiej wojny światowej podczas okupacji niemieckiej wybrukowano nimi plac na Rynku. W latach 80. również w czasie robót wykopano macewy, w innej części Rynku. Uratowała je Janina Ordyczyńska, która za każdą macewę płaciła robotnikom flaszkę spirytusu. Odzyskane macewy zwieziono na leżajski kirkut, a po latach z części z nich stworzono na tyłach kirkutu lapidarium. Po przetłumaczeniu inskrypcji przez rabina Pinchasa Pompa okazało się, że dwie z macew należą do wnuków Elimelecha - jednego z pierwszych cadyków w historii judaizmu i najwybitniejszego przedstawiciela chasydyzmu, którego grób znajduje się w Leżajsku. Szacuje się, że płyty nagrobne mają ok. 80 lat.

Kamienna płyta, prostokątna albo zakończona u góry łukiem lub trójkątem. Na wielu z nich zachowały się inskrypcje w języku hebrajskim oraz symbole żydowskie, takie jak menora oznaczająca kobiecy grób, ręce uniesione w geście błogosławieństwa. Przestrzeń tych zwieńczeń jest zazwyczaj bogato zdobiona płaskorzeźbami, mającymi poprzez wykorzystanie symboli określić cechy zmarłego, niekiedy jego imię, a czasem zawód, jakim parał się za życia. 

Kamienne macewy były ozdabiane różnymi płaskorzeźbami i metaforycznymi znakami, symbolizującymi zawód zmarłego, jego pozycję w społeczności gminnej. 

Dłonie ujęte w geście kapłańskiego błogosławieństwa, oznaczające kapłanów Kohenów, to znaczy potomków arcykapłana Aarona, którzy to pełnili służbę ofiarniczą w Przybytku podczas wędrówki Izraela przez pustynie, a później w Jerozolimskiej Świątyni.

Macewy były też malowane, a niekiedy złocone.

  

 

 

 

 

 

 

 

   

Oryginalny nagrobek Elimelecha, odnaleziony po wojnie na terenie miast Leżajska. Napis na nim głosi: "Nasz pan i nauczyciel, człowiek Boga rabin, sprawiedliwy Elimelech Lazar Lippman w tym grobie spoczywa, który zmarł 21 dnia Adaru". Elimelech znany także jako Majlech z Leżajska lub Lizensker rebe. Był synem rabina Eleazara Lipy Lipmana ur. 1687 i jego żony Mirel Mirisz. Pojawiające się nazwisko Weissblum przyjęli oficjalnie dopiero wnukowie cadyka. 

 

W żydowskiej tradycji istnieje obyczaj nakazujący Żydom stawiania kamyków na mecewach, naznaczając miejsca pochówku zmarłego, aby chronić przed zbezczeszczeniem, skalaniem poprzez mimowolny kontakt ze zmarłym. Jednocześnie w ten sposób okazanie szacunku zmarłemu. To tak, jak stawianie kwiatów na grobach katolików. Pierwszymi formami nagrobków były przydrożne kurhany, na które każdy przechodzący miał obowiązek dołożyć kolejny kamień.

Z wielkim zainteresowaniem zobaczyliśmy dostępne w Muzeum Ziemi Leżajskiej ekspozycje - Historyczną, Etnograficzno-Zabawkarską, Muzeum Browarnictwa i ostatnio otwartą w piwnicach oficyny Dworu Starościńskiego Ekspozycję Archeologii i Dziejów Staropolskich.
>> więcej na blogu:
Leżajsk na trasie turystycznej. Muzeum Ziemi Leżajskiej

zobacz też:

• Leżajski Rynek macewami wybrukowany
• Prace konserwatorskie macew znalezionych podczas rewitalizacji Rynku w Leżajsku
• Leżajski sztetl